فلسفه امیل چوران؛ چرا بی هیچ دلیلی به زندگی ادامه می دهیم؟ - وبگردی طفره

به گزارش وبگردی طفره، امیل چوران (Emil Cioran) نویسنده و فیلسوفی بود که در سال 1911 در مکانی که امروزه به نام راسیناری (Rășinari) در رومانی شناخته می گردد، به دنیا آمد. او به خاطر سبک نوشتاری تاریک، پوچ گرایانه و در عین حال زیبایش شناخته می گردد. بسیاری او را برترین نویسنده ای که به ناامیدی و درماندگی پرداخته است حساب می نمایند.

چوران استدلال های فلسفی اش را سوار بر ریتم غمناک و احساسی نثرش توسعه می دهد و اغلب در جریان نوشته هایش افکار شوکه نماینده مطرح می نماید و طنز تاریک به کار می برد. تقریباً همه جملات و پاراگراف های او از نوک قله یأس و اامیدی به روی کاغذ آمده اند.

چوران در دوره تاریخی ای به دنیا آمد که جهان غرب از لحاظ اجتماعی و سیاسی در طغیان به سر می برد. در این دوره تقابل ایدئولوژی های سنتی مذهبی در حال تجزیه و جنبش های فلسفی نوظهور مثل بحران وجودی (Existentialism)، ایده آلیسم (Idealism) و بقیه مکتب های فکری بدبینانه به اوج خود رسیده بود.

در این شرایط، چوران خود را روبروی کوهی می دید که بشریت در کمال درماندگی سعی می کرد از آن عبور کند. از دیدگاه خودش، او چیزی جز پوچی نمی دید؛ کوشش برای بالا رفتن از این کوه به مقصدی ختم نمی شد جز دره ای مرگبار در ناکجاآباد.

چوران از سنین کودکی کتاب خوانی قهار شد. او برای مطالعه ادبیات و فلسفه به دانشگاه دولتی بخارست رومانی رفت. در این دانشگاه او آثار متفکرانی چون ایمانوئل کانت (Immanuel Kant)، فردریک نیچه (Friedrich Nietzsche)، آرتور شوپنهاور (Arthur Schopenhauer)، لو شستوف (Lev Shestov)، هگل (Hegel) و عده کثیر دیگر را مطالعه کرد.

در سن 23 سالگی، او اولین کتابش را با عنوان بر قله های ناامیدی (On the Heights of Despair) منتشر کرد. طولی نکشید که این کتاب در عین ایجاد جنجال، تحسین و ستایش کتاب خوان ها را برانگیخت. او بابت انتشار این کتاب دو جایزه قابل توجه دریافت کرد و در راستا تبدیل شدن به نویسنده و متفکری بین المللی نهاده شد.

در اولین اثرش، چوران نه تنها قابلیت های فکری فوق العاده اش را به عرصه نمایش گذاشت، بلکه درون مایه ها و دغدغه هایی که تا آخر عمر او را به خود مشغول نگه داشتند در همین نخستین اثر تثبیت شدند. از این درون مایه ها می توان به ناامیدی، عذاب، انزوای اجتماعی، ابزوردیتی، بیهودگی، شکست، زوال و مرگ اشاره نمود.

این کتاب اول که بر اثر مرض بی خوابی (Insomnia) شدید نوشته شده بود، آینده ای را که انتظار چوران را می کشید به او نشان داد: اختصاص دادن عمر خود به اکتشاف جنبه های تاریک شرایط بشر در جهان که زندگی ای آغشته به بی خوابی و افسردگی هیزم آتش آن را فراهم می کردند.

از چوران نقل است: من هیچ گاه نتوانستم بنویسم جز در مواقعی که در افسردگی ای که عاملش شب های بی خوابی بود، غرق شده بودم. هفت سال می شد که به زحمت خوابم می برد. من به این افسردگی احتیاج دارم و حتی امروز، قبل از این که بنشینم تا بنویسم، برای خودم لوحی از موسیقی کولی های مجارستان را گذاشته ام.

مثل بسیاری از هنرمندان و نویسندگان بزرگ دیگر، چوران احساس می کرد که چاره ای جز نوشتن ندارد. او قصد نداشت به آثارش غم تزریق کند، بلکه غم درونی خودش آثارش را ساختند. طبق گفته خودش، در لحظات افسردگی نوشتن تنها تراپی اش بود. طبق گفته چوران، اولین اثرش، و بیست وخورده اثری که در ادامه نوشت، او را از عاقبتی نجات دادند که نتیجه منطقی حرف های نهفته در بسیاری از کتاب هایش به نظر می رسد: خودکشی.

این جنبه از آثار و زندگی چوران برای ما بینشی به عمق فرآیند فعالیت های خلاقانه فراهم می نماید. حتی به هنگام نوشتن درباره بیهودگی و بی معنی بودن زندگی و جنبه های آن، قدرت خلاقیت می تواند نویسنده را از محتوا و پیغام آثار خودش نجات دهد و به شکلی متناقض، از شدت بیهودگی و معناباختگی ای که از آن حرف می زند، بکاهد.

چوران در سال 1940 رومانی را برای آخرین بار ترک کرد و از آن پس بیشتر عمر خود را در پاریس گذراند. او بیش از 20 کتاب - هم به زبان فرانسوی، هم به زبان رومانیایی - تالیف کرد و در طول تالیف همه این آثار وقار، ذکاوت و غلظت احساسات نهته در نثر خود را حفظ کرد.

آثار او باعث شدند که چوران در بین روشن فکران برجسته فرانسه به اعتبار و احترامی بالا دست پیدا کند. او هم ستایش فیلسوفان هم رده و سطح بالای خود را دریافت کرد، هم در سطح جهان تعداد زیادی خواننده پیدا کرد.

با این وجود، او زندگی ای محقرانه و به دور از انظار عمومی داشت و تمام کوشش خود را کرد تا از ستایش هایی که دریافت می کرد پرهیز کند و سبک زندگی ای را در پیش نگیرد که معمولاً به عنوان زندگی پیروز شناخته می گردد.

چوران در سال 1995، در سن 84 سالگی، درگذشت. از چند سال پیش از مرگش او به آلزایمر دچار شده بود. یکی از شیواترین فکر های قرن بیستم به طور آهسته و پیوسته، رابطه خود را با کلمات از دست داد و سپس درون مایه اصلی آثارش - یعنی مرگ - را از نزدیک تجربه کرد.

با این که در آثار او بینش عمیق و هوشمندی موج می زند، ولی فیلسوف حساب کردن او قابل بحث است. به طور کلی، آثار فلسفی سنتی تقریباً همواره ریشه در سیستم فکری مشخصی دارند. فیلسوف یا این سیستم فکری را شکل می دهد، یا آن را از فیلسوفی دیگر وام می گیرد و سپس استدلال های خود را به شکل منطقی بر پایه آن توسعه می دهد. با این حال، آثار چوران نه سیستم فکری ای را آغاز می نمایند، نه بر پایه سیستم فکری دیگری نوشته شده اند. سبک نوشتاری او بر پایه تشریح مشاهدات و نوشتن جملات قصار بنا شده است. او ایده های متافیزیکی را از راه سبک نوشتاری آشوب ناک، احساساتی و پرتنش انتقال می دهد و در این راستا دغدغه ساختار منطقی و بیان استدلال های سیستماتیک ندارد.

علت این موضوع تا حدی قابل درک است: چوران به طور کلی با مفهوم عقلانیت (Reason) و فلسفه سنتی به عنوان راهی برای حل کردن بحران های زندگی و شرح دادن بی معنی بودن آن مخالف بود. برای همین منطقی است که او به تفکری فراتر از تفکر خودش متوسل نگردد.

اگر کسی می خواهد درباره فلسفه ابزوردیتی و بی منطق بودن بنویسند، چه راهی بهتر از این که کلاً دغدغه ساختاربندی و منطق نداشته باشد؟ از این نظر شاید بتوان ادعا کرد که چوران فیلسوفی ضدفلسفه است. هرچند به شکلی آیرونیک (Ironic) این هم خودش یک جور فلسفه است.

طبق آنچه می توان از دیدگاه های چوران استنباط کرد، عاملی وجود دارد که هم باعث بیهودگی زندگی است و هم محدودیت اجتناب ناپذیر عقلانیت در آن متبلور شده است؛ آن عامل مرگ است. با این حال، او در معروف ترین اثر خود، مشکل به جهان آمدن (The Trouble with Being Born)، درباره این صحبت می نماید که چون پس از تولد باید منتظر مرگ باشیم، در واقع این خاطره تولدمان است که مشکل تراژیک زندگی را رقم می زند، نه خود مرگ.

کوشش برای درک این موضوع یا پیدا کردن راه حلی برای آگاهی نسبت به مفهوم مرگ که از بدو تولد سایه اش روی سرمان سنگینی می نماید، نیروی محرک فلسفه، مذهب و علم و در آن واحد، نیروی پشت فروپاشی آن هاست. مرگ حریف شکست ناپذیری است که زیر وزن آن عقل، منطق و کوشش های انسان فرو می ریزند.

به خاطر همین، در نظر چوران هرگونه کوششی از جانب انسان به شکست محکوم خواهد شد. در واقع یکی از پایه های اصلی فلسفه او همین است؛ از بسیاری از بیانات او می توان به این نتیجه رسید که کوشش های انسان همواره محکوم به شکست و مترادف با شکست هستند. البته او در آثارش عاملی را هم ردیف این وحشت و پوچ گرایی قرار می دهد و آن هم پذیرفتن این ابزوردیتی و کنار آمدن با آن است. به عبارتی انسان ها بیهودگی ابزورد زندگی را همان طور که هست دوست دارند، آن را می پذیرند و از آن علیه خودش استفاده می نمایند و به زندگی ادامه می دهند.

از چوران نقل است:

چوران با شیرجه زدن به دل ابزوردیتی سوالی مطرح می نماید: آیا کسانی که شکست خوردن و وقوع فاجعه را با آغوش باز می پذیرند، واقعاً شکست می خورند؟ آیا تحت تاثیر هیچ کدام قرار می گیرند؟

از این نظر، بدبینی یک جور برگ برنده است. آخرین شکست واقعی، شکست خوش بینی است. پس از این که خوش بینی شکست بخورد، از آن پس به موجودی تبدیل می شویم که طبق تعریف او قربانی های شکست ناپذیر (Invincible Victims) است.

آیرونی نفهته در آثار چوران جنبه منحصربفرد و مهمی دارد. او فیلسوفی ضدفلسفه بود که استدلال کرد زندگی چیزی نیست که بتوان آن را ساخت یا با آن استدلال کرد تا با آن به آشتی رسید یا از آن به شکلی معنادار بهره برداری کرد. با این حال، او از راه فلسفه بافی چنین کاری انجام داد.

مکتب پوچ گرایی (Nihilism)، که او عموماً خواسته یا ناخواسته به آن ربط داده می گردد، وجود ارزش در چیزها را رد می نماید. ولی آیا می توان فلسفه پوچ گرایی را به عنوان فلسفه معرفی کرد و همچنان هویت خود را حفظ کند؟

به عبارت دیگر، آیا پیش زمینه و نتیجه گیری می تواند این باشد که زندگی ذاتاً بی معنی است و کوشش کردن و جستجو برای یافتن عقل ومنطق کاملاً بی فایده است، اما در عین حال از راه کاری خلاقانه - مثل نوشتن - می توان این ادعای معنادار را مطرح نمود و برایش علت آورد؟

بیان این ادعا که همه چیز بی معنی و عاری از عقلانیت است، یا ابراز این ادعا به شکلی خلاقانه، خودش کوششی برای ساختن معنی از این ورطه است و انگیزه پشت آن هم عدم وجود عقلانیت است.

طبق شواهد موجود، فرایند شکل دادن معنی چیزی نیست که بتوان از آن فرار کرد، طوری که حتی یکی از بزرگ ترین پوچ گرایان جهان هم نتوانست از آن فرار کند. بنابراین شاید چوران در کارهایش در حال ابراز کردن پوچ گرایی واقعی نبود.

اگر برداشتی سطحی از آثار چوران و امثال او داشته باشیم، انگار که این آثار را کسی نوشته که از زندگی متنفر است و دائماً نسبت به همه کس و همه چیز حسی منفی دارد. ولی از آثار او خوانش دیگری هم می توان کرد که شاید با محتوای آثار در تناقض به نظر برسد: ارج نهادن به زندگی و پذیرفتن آن با آغوش باز. البته اگر چوران خودش اینجا بود، شاید به طور مستقیم با حرفی که قرار است بزنم موافقت نمی کرد، ولی اگر کسی مثل او با چنین صراحتی درباره زندگی حرف بزند، یا اصلاً فکر کند که ارزش داشته باشد درباره اش حرف زد، اگر کسی مثل او حاضر نباشد درباره زندگی، یا به خود زندگی، دروغ بگوید - مهم نیست که چقدر تاریک و پوچ به نظر برسد - شاید معنی اش این است که علاقه و احترامی عمیق به آن حس می نماید و آن را کامل پذیرفته است.

یک بار از چوران پرسیده شد که چرا درباره چنین مفاهیم افسرده نماینده ای حرف می زند و او در پاسخ گفت: هر چیزی که در قالب جملات بیان گردد، تحمل کردنش راحت تر می گردد.

این حرف او بارها در آثارش اثبات می گردد. با این که او دائماً در حال نشان دادن جنبه های وحشتناک و غیرقابل تحمل زندگی است، ولی در عین حال گنجایش برای رستگاری را که در این جنبه ها نهفته است آشکار می نماید. او در آثارش ارزش تحمل کردن، فکر کردن، نوشتن و زندگی کردن را نشان می دهد.

ما همه هدیه ای ناخواسته و نفرین شده دریافت نموده ایم و آن هم هوشمندی است؛ برای همین چاره ای نداریم جز این که با ورطه روبرو شویم و این حقیقت را بپذیریم که ساختن معنی از آن اجتناب ناپذیر است.

آثار چوران برای همه مناسب نیست، ولی برای آن کسانی که مناسب است، بدجوری مناسب است. آثار او کوشش می نمایند با روراستی بی رحمانه ای به مسائلی بپردازند که بیشترمان می دانیم و حس می کنیم، ولی اغلب ترسوتر یا نامطمئن تر از آن هستیم که نه تنها درباره یشان حرف بزنیم، بلکه حتی بهشان فکر کنیم. این یکی از وظایف اصلی آثار هنری و ادبی است.

او یکی از معدود اکتشاف گرانی بود که حاضر بود - یا شاید هم مجبور شد - به اعماق جهنم و به قله ناامیدی سفر کند و برگردد و درباره سفرش به ما بگوید.

شاید از یک نظر بتوان آثار چوران را به عنوان کلکسیونی از افکار پوچ گرایانه و ضدزندگی دید. ولی از نظر دیگر آثار او تجسم نیروی غیرمنطقی، ولی قدرتمند هوش خلاق انسان هستند. این نیرو به ما یاری می نماید که حتی شرایط وحشتناکی را که خودش به ما تحمیل می نماید، به شکلی معنادار تحمل کنیم.

او از راه رویارویی پیروز خود با جنبه های ابزورد، ناامیدانه و غم انگیز زندگی، به تجربیات مشترک، ولی اغلب مخفی انسان ها رسمیت بخشید و ما یادآوری کرد که در این زمینه ها تنها نیستیم. بعلاوه نوشته های او پیغام آرامش بخشی دارند که خودش به برترین شکل بیان نمود: من صرفاً یک تصادفم. چه علتی دارد زندگی را اینقدر جدی بگیرم؟

منبع: Pursuit of Wonder